اقتصادی که به آینده توجه ندارد، محکوم به شکست است. از آینده‌نگری اقتصادی گریزی نیست؛ زیرا تحرک و پویایی سیستم اقتصادی در افق‌های ترسیم شده نیازمند تدابیر بلندمدت و شناسایی آسیب‌ها، چالش‌ها و تهدیدات پیش روی اقتصاد ملی و برنامه‌ریزی برای برون‌رفت از آن‌ها می‌باشد و کشوری که در آینده‌نگری و اتخاذ تدابیر لازم برای آینده اقتصاد خویش کاهلی نماید، ارمغان آورنده یک اقتصاد ضعیف، سست، لرزان و روبه‌افول برای نسل‌های آینده خود خواهد بود. ازاین‌رو، مقاوم‌سازی اقتصاد ملی نیازمند آینده‌نگری و برنامه‌‌ریزی صحیح برای آیندگان و نسل‌های بعدی است.

«ما در نگرش‌های‌مان در مسئله اقتصاد کشور، در رفتارهامان و در ساختارهای تشکیلاتی و اداری‌مان، قوانین‌مان و قواعد موضوعه‌مان، نقش‌ها و سهم‌هایی که هرکدام از دستگاه‌ها دارند، باید تغییراتی بدهیم و بر اساس این سیاست‌گذاری و این سیاست‌ها، آیندۀ خودمان را شکل بدهیم. این جزو وظایف حتمی همۀ دستگاه‌های کشور است.»1

1. آینده‌نگری و اقتصاد

برای هر فرد و سازمانی بعضی از امور نسبت به سایر امور از اهمیت خاصی برخوردار هستند. اما یک مسئله معلوم و حتمی است و آن اینکه در دنیای تغییر و تحول زندگی می‌کنیم. پیش‌بینی آینده و کسب آمادگی برای رو‌به‌رو‌شدن با آن یک نیاز حیاتی است و این آینده‌نگری است.2 آینده‌نگری با پیشگویی آینده و آینده‌شناسی تفاوت اساسی دارد. پیشگویی بر اساس باور عمومی، ناشی از بنیان دانشی و تجربی نیست. در حالی که آینده‌نگری با بهره‌گیری از مبانی علمی پذیرفته شده، شیوه‌های بهینه دستیابی به واقعیت‌های تجربه‌پذیر در آینده را معرفی می‌کند. در آینده‌نگری سعی بر این است تا بتوانیم وضعیت آینده را پیش‌بینی کنیم و بدانیم که در آینده چه اتفاقاتی رخ می‌دهد.

اقتصاد اصیل و پویا نمی‌تواند همیشه ناظر به زمان حال باشد، بلکه باید آینده و حتی نسل‌های بعد را نیز دربرگیرد و این نهایت خودخواهی است که ما تنها به فکر منافع امروز خویش باشیم

از آنجایی که تحول و تغییر، یکی از پدیده‌های عادی در جامعه شده است و روندی پیوسته و طولانی دارد، دگرگونی در همه زمینه‌ها، از گذشته تا حال و آینده امتداد داشته و خواهد داشت. آینده‌نگری در حقیقت پاسخی خردمندانه و حکیمانه به چالش‌های پدید آمده در پی دگرگونی‌هاست.3 به بیانی دیگر، تغییرات شتابان و شگرف در حوزه‌های گوناگون اقتصادی و نیز عدم قطعیت و افزایش سطح خطرپذیری از مهم‌ترین دشواری‌ها و موانع پیش روی تصمیم‌گیرندگان اقتصادی در سطوح ملی، برای اتخاذ تصمیم‌های مناسب در حوزه‌های گوناگون راهبردی و عملیاتی، است. ازاین‌رو، مطالعه آینده، شناسایی و تعیین آینده‌های ممکن، انتخاب آینده مطلوب و تدوین برنامه برای حرکت پایدار جامعه در راه دستیابی به اهداف اقتصادی، به عنوان روشی کارآمد در مدیریت جامعه، مقبولیت همگانی یافته است تا آنجا که آینده‌نگاری به مهم‌ترین و کارآمدترین ابزارهای ساخت راهبردهای بلندمدت و تدوین سیاست‌های ملی، برای دستیابی به اهداف اقتصادی، پایداری و رفاه اجتماعی و نیز دستیابی به سطح مطلوب از فناوری، تبدیل شده است. ریشه توجه و اهتمام کشورها به فعالیت‌های آینده‌پژوهانه را باید از یک سو در شتاب‌گیری تغییرات و از سوی دیگر در ناکارآمدی روش‌های رایج و حتی برخی شیوه‌های کمی و شبه عددی پیش بینی دانست که به دلیل عدم توجه به برخی عوامل مهم و مؤثر، توانایی رازگشایی از آینده را ندارد. دولت‌ها با درک این نکته، پی برده‌اند که انواع برنامه‌ریزی، به ویژه برنامه‌های بلندمدت مانند چشم انداز و تدوین راهبردهای اقتصادی هنگامی موفقیت آمیز خواهند بود که با شناخت درست و کافی از آینده همراه باشد. با این حال، انجام فعالیت‌های آینده‌نگارانه، به تنهایی دست‌یابی به دستاوردهای مطلوب اقتصادی را تضمین نمی‌کند، بلکه درصورت اجرای نادرست و بی توجهی به انجام روشمند، علمی و جامع، فعالیت آینده‌نگاری می‌تواند آسیب‌هایی جبران‌ناپذیر را بر کشور تحمیل کند که جبران زمان از دست‌رفته و زیان‌های اقتصادی آن ممکن نباشد.4

2. اقتصاد مقاومتی و لزوم آینده‌نگری

در فرآیند اقتصاد مقاومتی، بلندنگری و توجه به آینده در کنار اصلی و فرعی‌کردن امور یکی از ویژگی‌های نظام اقتصادی است که باید مورد توجه قرار گیرد5. رسیدن به اهداف الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و تقویت اقتصاد ملی نیازمند توجه به طراحی و عملیاتی‌سازی چشم‌اندازهای متنوع در عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و... می‌باشد.6 براساس قصص قرآنی؛ «آینده‌نگری وبرنامه‌ریزی بلند مدّت برای مقابله با مشکلات اقتصادی جامعه، لازمه مدیریت کشور است.»7

بنابراین، ملتی که نسبت به آینده کشور خود بی‌تفاوت یا مأیوس باشد، در عرصه اقتصادی ضربه‌های سنگینی را متحمل خواهد شد: «ملتی که ایمان و اتّحاد نداشته باشد و نسبت به آینده مأیوس باشد، پیداست که در همۀ میدان‌ها شکست خواهد خورد؛ در سیاست هم شکست می‌خورد، در اقتصاد هم شکست می‌خورد، در سازندگی کشور هم شکست می‌خورد. آن‌ها می‌خواهند این‌ها را از ما بگیرند. اوّلین ضربه‌ای که می‌زنند، این است که ملت را از خود مأیوس کنند.»8

بنابراین باید از «آینده‌نگری یأس» دوری گزید. این عنوان به این دلیل به این گروه از متخصصین اتلاق می‌شود کـه ایشان گرایش به تمرکز روی مسائل جاری دنیای واقعی که عمدتاً به سادگی قابل حل نیستند، دارند (نظیر کاهش یا اتمام سوخت‌های فسیلی، انفجار جمعیت، کمبود غذا و گرسنگی و....). بدین صورت که نشان می‌دهند اگر روند فعلی ادامه یابد، آنگاه وضعیت آینده بدتر از وضعیت کنونی خواهد بود. البته باید خاطر نشان کرد که این سبک آینده‌نگری، کاملاً و به‌طور مطلق دیدگاه بدبینانه نسبت به آینده ندارند. زیرا اگر واقعاً تا این درجه به آینده بدبین باشند، دیگر نیازی به صرف هزینه و زمان نخواهد بود. دلیل اصلی برای استفاده از روندهای منفی و سناریوهایی از این قبیل برای آینده، هشدار به مردم در خصوص مسائل بالقوه پیش روی آن‌هاست. با این وسیله انسان‌ها می‌توانند از این موارد مطلع شده و سیاست‌های خود را به گونه‌ای تغییر دهند که آینده مطلوبی را خلق کنند.9

باید توجه داشت که هشدار‌دادن به مردم در خصوص برخی از مسائل در آینده می‌تواند مفید باشد اما آینده‌نگری یأس و ناامیدانه که منجر به رخوت و بی‌تحرکی جامعه گردد، امری مذموم است و اقتصاد ملی را با شکست منجر می‌کند. به همین دلیل، دشمنان انقلاب اسلامی سعی دارند تا آینده جمهوری اسلامی و وضعیت اقتصادی ایران را منفی نشان دهند. ازاین‌رو، توجه به آینده‌نگری‌ای واقع‌بینانه و همراه با امید و نشاط برای آینده اقتصاد ملی لازم است که این اقتصاد تحت تأثیر پاروپاگاندای غرب و تحریم‌کنندگان اقتصاد ایران قرار نداشته باشد. بر همین اساس و رویکرد است که آینده‌نگری‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی همواره با امید، نشاط و نکات مثبتی است که روحیه و تحرک را در جامعه تزریق می‌کند. به عنوان نمونه، ایشان در پیامی که به انجمن‌های اسلامی دانشجویان در سال ۱۳۸۵ داده‌اند این گونه بیان می‌کنند که: «خوشبختانه کشور و ملت شما نیز با مجاهدت و عزم راسخ خویش، خود را به دورانی بهاری و سرشار از بالندگی و امید و پیشرفت رسانده است. برای ملتی که تاریخش غنی و عزمش راسخ و هدف‌هایش روشن و دلش لبالب از امید است، دست‌یابی به افق‌های بلند آینده، حتمی و تخلف‌ناپذیر است. ما توانسته‌ایم به برکت اسلام این همه را به‌دست‌بیاوریم. امروز آهنگ خوش پیشرفت و عزت ملی، در کشور شنیده می‌شود. شما جوانان باید خود را برای مسئولیت‌هایی که ادامۀ این حرکت، بر دوش یکایک آحاد این ملت، به ویژه ورزیدگان دانایی و آگاهی می‌گذارد، آماده کنید. از خداوند کمک و هدایت بخواهید، دل‌های پاک و روشن خود را هرچه بیشتر به او نزدیک کنید، و خود را برای سهیم‌شدن در تعالی کشور و ملت‌تان مهیا سازید.»10

علاوه‌بر امید‌داشتن به آینده، اقتصاد مقاومتی برای موفقیت نیازمند هوشیاری و پرهیز از غفلت است: « این پیشرفتی که عرض کردیم، این آیندۀ روشنی که ترسیم کردیم، این افق زیبا و شیوا و جذابی که در مقابل ماست، فقط در صورتی قابل تحقق است که ما هشیار باشیم، بیدار باشیم، متوجه باشیم، دچار غفلت نشویم، خیال نکنیم که حالا همه چیز روبه‌راه است؛ با خیال راحت فقط مشغول کارهای شخصی خودمان باشیم، از نگاه به آیندۀ کشور غفلت کنیم.»11

در تفسیر نمونه آمده است که سیاست اقتصادی یوسف(ع) در مصر نشان داد که اقتصاد اصیل و پویا نمی‌تواند همیشه ناظر به زمان حال باشد، بلکه باید آینده و حتی نسل‌های بعد را نیز دربرگیرد و این نهایت خودخواهی است که ما تنها به فکر منافع امروز خویش باشیم و مثلاً همه منابع موجود زمین را غارت کنیم و به هیچ‌وجه به فکر آیندگان نباشیم که آن‌ها در چه شرایطی زندگی خواهند کرد. مگر برادران ما تنها همین‌ها هستند که امروز با ما زندگی می‌کنند و آن‌ها که در آینده می‌آیند برادر ما نیستند؟12 رهبر معظم انقلاب اسلامی، فرآیند آینده‌نگری اقتصادی و رصد تحولات کشور را این‌گونه تشریح می‌کنند:

«نکته‌ای هم که در زمینه الزامات و انتظارات سیاست‌های اقتصاد مقاومتی عرض می‌کنم، پایش و اطلاع‌رسانی است. بایستی مرکز رصد قوی و بینایی وجود داشته باشد که به‌طور دقیق پیشرفت این کار را پایش کند؛ اطلاعات را گردآوری کنند، پردازش کنند، استنتاج کنند، احیاناً آن حرکتی را که باید در هر مقطعی و هر مرحله‌ای انجام بگیرد مشخص کنند، برای هر بخشی شاخص سنجش معین کنند و در نهایت اطلاع‌رسانی به مردم انجام بگیرد.»13

آینده‌نگری اقتصادی می‌تواند به جمهوری اسلامی ایران کمک نماید تا تهدیدات اقتصادی را در طی چند سال آینده در بعد داخلی و خارجی شناسایی نماید و به مدیریت این تهدیدات همت گمارد و در این صورت است که امنیت اقتصادی برای جمهوری اسلامی ایران در آینده وجود خواهد داشت.

زمانی که این آینده‌نگری اقتصادی مورد توجه قرار گرفت و داده‌های مورد نظر مورد رصد و پایش قرار گرفتند، می‌توان برنامه‌ریزی‌های اقتصادی مناسب را انجام داد و این برنامه‌ریزی راهبردی برای اقتصادِ آینده جمهوری اسلامی ایران ناظر بر «فرآیند مدیریتی تعیین بینش، اهداف کلان و بلندمدت، تدوین و اجرای راهبرد و ارزیابی آن‌ها است»14 که می‌تواند به تعالی سامان اقتصادی ایران کمک شایانی نماید. به همین دلیل است که رهبر انقلاب اسلامی اذعان می‌دارند:

«برنامه‌های راهبردی اساسی کشور نباید از نظر دور بماند؛ مسئله ذخایر ارزی مطمئن که کشور بتواند با شوک‌های اقتصادی و ارزی مقابله کند؛ تأمین منابع تولید و سرمایه‌گذاری؛ برنامه‌های راهبردی تولید و انتقال آب و انرژی در کشور، جزء مسایلی است که ما در چند سال آینده به‌شدت نیازمان به آن‌ها محسوس خواهد شد؛ این‌ها بایستی با جدیت دنبال بشود؛ این‌ها جزوِ همان مقولۀ رونق اقتصادی کشور است.»15

در عین حال، آینده‌نگری اقتصادی می‌تواند به جمهوری اسلامی ایران کمک نماید تا تهدیدات اقتصادی را در طی چند سال آینده در بعد داخلی و خارجی شناسایی نماید و به مدیریت این تهدیدات همت گمارد و در این صورت است که امنیت اقتصادی برای جمهوری اسلامی ایران در آینده وجود خواهد داشت. البته باید رویکردهای مختلف اقتصاد مقاوم و امنیت اقتصادی شناسایی شوند و ضمن ارائه شاخص‌های آن‌ها، سیاست‌گذاری‌ها به گونه‌ای اتخاذ شوند که شاخص‌های طراحی‌شده بتواند با وجود تمامی تهدیدات، ظرفیت‌ها و فرصت‌های درونی و بیرونی نیز عملیاتی شوند. برخی از این سطوح که در آینده‌نگاری اقتصادی باید مدنظر قرار بگیرند عبارت‌اند از: سطح جغرافیایی، فعالان اقتصادی و حوزه‌های اقتصادی.16رویکردها و شاخص‌های امنیت اقتصادی که باید در آینده‌نگری مورد توجه قرار گیرند و تلاش‌ها برای رفع تهدیدات این شاخص‌ها و رسیدن به تحقق آن‌ها باشد.

رهبر انقلاب اسلامی اعتقاد دارند که «در صحنۀ داخلی؛ یعنی صحنۀ سازندگی و نوآوری و پایه‌گذاری یک نظام صحیح زندگی در کشور از لحاظ اقتصادی و بنای پایه‌های اساسی اقتصاد آینده هم، حقّاً و انصافاً کارهای بزرگی انجام گرفت و مسئولان کشور و دولت‌مردان توانستند کارهای باارزشی را انجام دهند. امیدواریم که این کارها ادامه پیدا کند و ملت ایران رابطۀ صمیمانۀ خود را با مسئولان بیشتر و وحدت و هماهنگی و همدلی خود را در صحنه‌های سازندگی، زندگی، ابتکار و فعالیت روز به روز افزون‌تر کند.»17

ایمان و اعتقاد به رزاق‌بودن پروردگار جهانیان یکی از بسترهای امیدواری به آینده درخشان در حوزه‌های اقتصادی و رفع مشکلات معیشتی مردم است. ایشان در جایی دیگر، معتقدند که حفظ اصول و آرمان‌های انقلاب اسلامی می‌تواند آینده اقتصاد و فرهنگ جامعه را بهبود بخشد و از آفت‌ها برهاند:

«قدر این انقلاب را بدانیم؛ آن را در مسیر خود حفظ نماییم و کمک کنیم به سمت اهداف والای خود پیش برود. همین اصول و مبانی و پایه‌هاست که آینده و سرنوشت و اقتصاد و فرهنگ و دین و دنیای ما را بهبود خواهد بخشید و زخم‌های پیکر ایران عزیز و مظلوم را التیام خواهد داد.»18

3. جمع بندی؛ آثار آینده نگری برای مقاوم سازی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران

آینده‌نگری اقتصادی آثار زیادی برای مقاوم سازی اقتصاد ملی دارد که خلاصه آن‌ها به شرح زیر است؛

• تشخیص و شناخت بحران‌های آتی اقتصاد جهانی19 و تلاش برای برون‌رفت از آن‌ها،
  
• شناسایی فرصت‌های موجود در پیش روی اقتصاد ملی و سیاست‌گذاری مناسب برای بهره‌گیری از این فرصت‌های اقتصادی برای رونق اقتصادی،
  
• برآورد تهدیدات پیش روی نظام اقتصادی کشور20 و تلاش برای چاره‌اندیشی در راستای رهایی از آن‌ها،
  
• شناخت سرمایه‌ها و ظرفیت‌های ملی در افق‌های دور و برنامه‌ریزی برای استفاده بهینه از آن‌ها،
  
• آشکار شدن نقاط ضعف اقتصادی و حرکت به سوی پدافند اقتصادی برای مدیریت تهدیدات نرم اقتصادی دشمنان انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی ایران،
  
• بسترسازی برای ثبات و آرامش در جامعه،
  
• تلاش و آماده سازی دولت و ملت برای رفع معضلات شناسایی شده اقتصاد آینده از زمان کنونی و درمانده نشدن در زمان بروز مشکلات اقتصادی،
  
• برنامه ریزی و آموزش‌های همگانی برای رفع چالش‌های فرهنگ اقتصادیِ شناسایی شده در اقتصاد آینده ایران،
  
• رفع آسیب‌ها و موانع الهام بخشی اقتصاد مقاومتی و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در دهه‌های آتی،
  
• شناسایی و رتبه بندی قدرت‌های اقتصادی منطقه ای ایران و برنامه ریزی برای رسیدن به شاخص‌های اقتصادی ترسیم شده در چشم انداز بیست ساله و برنامه‌های توسعه جمهوری اسلامی ایران،
  
• برنامه ریزی برای تحقق الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با توجه به شرایط جهانی و داخلی. ▪
  

پی نوشت

1. . بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار مسئولان اقتصادی و دست‌اندرکاران اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی در تاریخ۳۰/ ۱۱/۱۳۸۵.

2. . محمد مهدی غفاری، «نقش آینده نگری فناوری در فرایند توسعه اقتصادی و صنعتی کشورها»، فصلنامه آموزش مهندسی ایران، دوره پنجم، شماره بیستم، زمستان۱۳۸۲، ص۱۱۱.

3. . نک: محسن منطقی، «آینده‌پژوهی؛ ضرورت آیندة مطالعات فرهنگی و علمی»، فصلنامه اسلام و پژوهش‌های مدیریتی، سال اول، شماره اول، تابستان۱۳۹۰، صص۶۸-۵۱.

4. . سعید خزایی و ایرج الهی دهقی، «عوامل موفقیت در آینده نگاری ملی»، فصلنامه مطالعات آینده پژوهی، سال اول، شماره دوم، تابستان۱۳۹۱، ص۷.

5. . سیدعلی خامنه ای، مطالبات سیاسی در گفتمان مقام معظم رهبری، به اهتمام سعید اشیری، تهران، موسسه آموزشی فرهنگی شهید آوینی،۱۳۹۳، صص۱۸۰-۱۷۳.

6. . نک: سید محمدجواد قربی، «گونه شناسی چشم انداز در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت»، مجموعه مقالات اولین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، تهران، پیام عدالت،۱۳۹۱.

7. . تفسیر نور، جلد۴، ص۲۱۷.

8. . بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت سالروز آزادی خرمشهر در تاریخ۰۱/۰۳/۱۳۸۱.

9. . بهزاد محمودی، معرفی آینده‌پژوهی و روش‌های آن، سلسله گزارشات آینده‌پژوهی، شماره اول، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام،۱۳۸۵، صص۵-۴.

10. .پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی به نشست سراسری اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان اروپا در تاریخ۰۱/۰۷/۱۳۸۵.

11. . بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در اجتماع مردم اسفراین در تاریخ۲۲/۰۷/۱۳۹۱.

12. . ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، جلد۱۰، ص۱۱.

13. . بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در تاریخ۲۰/۱۲/۱۳۹۲.

14. . علی زارع میرک آباد، بررسی مبانی معرفت شناختی آینده پژوهی اسلامی و بررسی تأثیرات آن بر روش‌های آینده پژوهی، پروژه کسر خدمت سربازی، تهران، دانشگاه جامع امام حسین(ع)،۱۳۹۲، ص۱۷.

15. . بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار مسئولان و کارگزاران نظام جمهوری اسلامی در تاریخ۲۹/۰۳/۱۳۸۵.

16. . حسن محمدغفاری، تحلیل وضعیت موجود و آینده امنیت اقتصادی ایران در مقایسه با رقبای منطقه ای، گزارش۶۸، تهران، مجمع تشخیص مصلحت نظام،۱۳۹۰، صص۷-۶.

17. . پیام نوروزی رهبر انقلاب اسلامی به مناسبت حلول سال ۱۳۷۴.

18. . بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار اقشار مختلف مردم در تاریخ۱۵/۱۱/۱۳۸۲.

19. . حسن نفیسی، بحران اقتصاد جهانی ۲۰۰۸ و آینده اقتصاد ایران، تهران، انتشارات پاناسارینا،۱۳۹۱، فصل چهارم.

20. . در این زمینه بنگرید به: حسن نفیسی، چالش‌های اقتصادی ایران و آینده اقتصاد جهانی، تهران، نشر به آفرین،۱۳۸۵.

--------------------------

پدافند اقتصادی، ش 24، آبان ماه 1395، صص 26-28